To kim dzisiaj jesteśmy, zawdzięczamy nie tylko swoim zdolnością, ale również genom i miejscu naszego urodzenia. To one właśnie odciskają na naszym życiu szczególne piętno.
Zapoczątkowujemy serię, w której chcemy przedstawić naszym mieszkańcom historię miasta, w którym się urodzili, z którego pochodzą i w którym mieszkają.

Naugard0Początki...
Nie jest dokładnie znana data powstania Nowogardu.
Wykopaliska z okresu kultury prałużyckiej dowodzą, że już 3500 lat temu początek miastu dał gród, który znajdował się na półwyspie leżącym na głównym szlaku komunikacyjnym, z którego korzystali nie tylko kupcy, ale i wojska nieprzyjacielskie pragnące dostać się w głąb kraju, choć niektórzy autorzy określają czas powstania grodu Nowogard na 5000 lat temu.
Gród ten był umocniony wałem drewniano – ziemnym. Bezpośredni dostęp do niego był od strony zachodniej, zaś ze wschodnimi brzegami jeziora łączył go wąski drewniany pomost ułatwiający jego obrońcom odwrót w razie napadu nieprzyjaciół.

Znaczenie istotne dla rozwoju osady miała droga wojenno – handlowa, biegnąca przez gród z Wolina do Kołobrzegu. Tą właśnie drogą w 1124 roku podążał na Pomorze Zachodnie, wysłany przez Bolesława Krzywoustego orszak św. Ottona. Otton był dobrze znany w Polsce, gdyż w roku 1080 przebywał na dworze książęcym Władysława Hermana w otoczeniu opata wüzburskiego Henryka. W tym czasie pełnił obowiązki nauczyciela w gnieźnieńskiej szkole katedralnej. Po raz drugi przybył Otton do Polski jako kapelan Judyty Marii Salickiej. Powrócił do Niemiec w 1097 roku. Być może, że podczas tego pobytu Otton udzielił Krzywoustemu pierwszych nauk. Mógł więc poznać wtedy ludzi, język, problemy kraju, w którym sprawa pomorska wysuwała się na jedno z naczelnych miejsc. Najprawdopodobniej to właśnie wtedy ludność Nowogardu przyjęła chrzest i zbudowała w grodzie pierwszy kościół, otoczony grzebalnym cmentarzem, choć jak podaje ksiądz Holzapfel, już na przełomie tysiącleci w Nowogardzie zbudowano chrześcijańską świątynię, którą poświęcił pierwszy biskup kamieński - Reinbern z Turyngii. Prawdopodobna data zbudowania pierwszego kościoła w Nowogardzie przez bp Reinberna to 1000 rok. Została ona prawdopodobnie zburzona w czasie powstania Wieletów w roku 1003. Upadek polskiego panowania na Pomorzu spowodował zanik pierwszego posiewu misyjnego na tych terenach. Walki toczone przez cały X wiek nie przywróciły polskiej zwierzchności nad Pomorzem Zachodnim. Oznaczało to także zamknięcie na długie lata drogi w kierunku Szczecina, Wolina, Kamienia i Kołobrzegu przed chrześcijaństwem z Polski.
W 1130 roku, kiedy wiara chrześcijańska powraca ponownie na te tereny, w Nowogardzie zostaje położony przez biskupa Wojciecha z Wolina kamień węgielny pod budowę kościoła romańskiego pod wezwaniem Matki Bożej. Był on drewniany. Świadectwem na tamten czas są zachowane do dnia dzisiejszego dwie granitowe misy chrzcielne, starsze od kościoła gotyckiego. Takim samym świadectwem istnienia świątyni już w XII wieku, są kamienne fragmenty cokołu i plan świątyni, do której dobudowano w wieku XIV prezbiterium i obecną gotycką wieżę.
Przyjęcie wiary chrześcijańskiej miało wielki wpływ na rozwój osady targowej, która z czasem stała się miastem zaliczanym, jak podaje w swej kronice arabski kronikarz Al – Idrisi, do pięciu wielkich ośrodków ówczesnej Polski. Al – Idrisi w roku 1200 zanotował: „Jest to gród okazały, o zwartej zabudowie, o wielkich bogactwach i wysoko kwalifikowanych rzemieślnikach. Miasto to nosi nazwę NUGRADA"
Historia rozwoju miasta i budowy nowego kościoła Mariackiego w Nowogardzie wiąże się z rokiem 1268, kiedy to książę szczeciński Barnim I oddaje gród wraz z ziemią biskupowi kamieńskiemu Hermanowi von Gleichen (1251–1289), o czym informuje nas następujący passus, będący równocześnie pierwszą wzmianką o mieście: Nogart Castrum et villo sive oppidum episcopi Caminensis (Nowogard zamek i miasto oraz wszystkie posiadłości wiejskie biskupów kamieńskich), niem. Naugard Burg und Siedlung, wenn nicht gar Städtchen. W roku 1274, biskup Herman osadza w nim swego krewnego - grafa z Braunschweigu - Ottona von Eversteina, obdarowując go jednocześnie 700 łanami ziemi. Od tego też czasu datuje się napływ osadników niemieckich zarówno do samego miasta Nowogardu jak i do okolicznych wsi. Ludność słowiańska została zmuszona do zamieszkania za murami miejskimi w pobliżu Bramy Stargardzkiej.
Nowogard wraz z przynależnymi mu łanami należał do rodu Eversteinów do 1663 roku. Od nich to, w 1309 roku, miasto otrzymało prawa lubeckie, co wiązało się z rozpoczęciem przebudowy starego i kształtowania nowego układu przestrzennego miasta.

Mieszkańcy...
W roku 963 tereny dorzecza Odry i Warty obejmuje w posiadanie plemię Licikawików. Wykorzystując ekspansywną politykę Mieszka I wobec plemion polańskich, rozciągają oni zakres swego władania bardziej na północ, pokonując zorganizowaną obronę wielecko-wolińską.
Gród w dużej mierze był zamieszkały przez ludność pochodzenia słowiańskiego. Nie przesądza to jednak o składzie etnicznym, lecz wskazuje na niewielkie wpływy niemieckie na tym terenie. Dopiero misja chrystianizacyjna św. Ottona, kolonizacyjna polityka biskupów kamieńskich oraz samych Eversteinów, zamieniła ten niegdyś słowiański gród i jego okolice w teren zamieszkały w większości przez germanów.
W roku 1821, w wyniku cofnięcia się wód jeziora, otaczających półwysep, odsłonięte zostały szczątki średniowiecznego pomostu, biegnącego na południe. Nowogard otoczony był wówczas wieloma jeziorami, które istnieją do dnia dzisiejszego. Jeziora te obfitowały w wiele gatunków ryb słodkowodnych, z połowów których większość mieszkańców utrzymywało się. Świadectwem tego są szczątki pochodzące z XIV wieku, odkryte w czasie remontu zakładu karnego po buncie więźniów, który miał miejsce w 1987 roku. Zaś w czasie remontów miasta pod koniec XIX w. odkryto szczątki zabudowań należących do osiadłej tu ludności słowiańskiej, zajmującej się rybołówstwem, rolnictwem oraz rzemiosłami, jak garncarstwo, szewstwo, rogowiarstwo, tkactwo, a także, jak miało to miejsce w innych ośrodkach miejskich, obróbką metali.
Dziś istnieje ogromna trudność w ustaleniu liczby mieszkańców Nowogardu w chwili powstania z powodu braku jakichkolwiek źródeł. Szacunkowo jednak, opierając się o niewielką liczbę domów znajdujących się wewnątrz murów, jak i po za nimi (około 100) w czasach średniowiecznych, można przyjąć, że liczba mieszkańców nie przekraczała 500, nie wliczając kasztelana książęcego i jego otoczenia.
Brak jest również dokumentacji pisanej o pochodzeniu rdzennych mieszkańców Nowogardu i jego okolic, lecz jest pewne, że teren ten był zamieszkały w większości przez ludność niegermańską. Świadczyć o tym może zaledwie 2, 1 % obecność nazw miejscowych wywodzących się z języka niemieckiego. Jeszcze w dokumentach z XVI w. można spotkać nazwiska pochodzenia słowiańskiego w odniesieniu do ludności wiejskiej zamieszkałej w dobrach hrabiów Eversteinów - Mateusz Rentze, Paweł Grusowe, Radike, Marcin Brate itp. Nawet w otoczeniu samego hrabiego pod koniec XVI w. można spotkać ludzi o swojsko brzmiących nazwiskach, które świadczą o ich słowiańskim pochodzeniu. Na jednym z dokumentów z roku 1387 występują jako świadkowie wójt Marcin Kazike i rajca Henryk Radunke, reprezentujący władze miejskie Nowogardu.
Z chwilą przejęcia ziem nowogardzkich przez Eversteinów na ziemiach odnotowuje się gwałtowny wzrost osiedlania się ludności pochodzenia niemieckiego, która w strukturach społecznych zajęła wszystkie najwyższe szczeble, spychając ludność pochodzenia słowiańskiego do grupy plebsu miejskiego. Dużą w tym rolę miał Kościół niemiecki, który bardzo silnie wspierał germanizację wśród mieszkańców tych ziem.

W kolejnej części historii Nowogardu poznamy bliżej ród Everstainów, których własnością był Nowogard od 1274 do 1663 roku.

2013_10_03_naugard1


tekst: Piotr Suchy